مقدمه:

پسته (Pistacia vera) متعلق به تیره سماق (Anacardiaceae) یکی از مهمترین محصولات باغبانی کشور است که علاوه بر مصارف داخلی یکی از مهمترین محصولات صادرات کشور به حساب می آید. به علت نقش مهم پسته در صادرات و جایگاه آن به عنوان یکی از منابع تامین ارز برداشتن قدم های موثر در جهت افزایش بازده تولید و کیفیت این محصول ضروری به نظر می رسد. شرایط آب و هوایی مناسب و فراوانی نسبی مناطق کشت، باعث شده تا کشور ایران با وجود عملکردی پایین در مقایسه با برخی کشورها همچنان به عنوان بزرگترین تولید کننده و صادرکننده پسته باقی بماند. تحقیقات متفاوتی در مورد کاهش سال آوری و بهبود کیفیت میوه صورت گرفته است. اگرچه ایران مهمترین کشور تولیدکننده پسته در دنیاست و بالاترین حجم صادرات این محصول را دارا می باشد، اما عملکرد پسته در برخی مناطق پایین بوده و همچنین سال آوری این محصول شدید می باشد. یکی از دلایل کاهش عملکرد، کیفیت و سال آوری این محصول مربوط به تغذیه نا مناسب و عدم توازن عناصر غذایی است (1 و 2).

ویژگی های کیفی در پسته :

به طور کلی می توان کیفیت های مختلف پسته را به دو گروه مختلف تقسیم کرد:

گروه اول شامل کیفیت های قابل اندازه گیری مانند درصد خندانی، اونس و عیار مغز، گروه دوم شامل ویژگی های ظاهری است که قابل اندازه گیری نبوده و با چشم برآورد می شوند مانند رنگ. دو معیار شکل ظاهری و اونس از مهم ترین اولویت های کشاورزان و تجار در تعیین کیفیت پسته می باشند.(۳)

خندان بودن (شکل 1) یکی از خصوصیات مهم در پسته بوده که از یک رقم به رقم دیگر تفاوت دارد و یک عامل برای انتخاب رقم مناسب برای تولید تجاری می باشد. فرضیه های متفاوتی برای علت خندان شدن پسته ارائه شده اما مکانیسم خندان شدن پسته هنوز نامشص است. درصد و درجه خندانی از مهمترین معیارهای تعیین کیفیت میوه پسته محسوب می شود که سهم به سزایی در بازارپسندی و تعیین قیمت ایـن محصول ارزشمند دارند.(۳) بنابراین، باغداران برای افزایش ارزش اقتصادی محصول خـود همواره بـه دنبال راهکارهایی جهت بهبود این صفت کیفی کلیدی و نمایان تر نمودن لبخند این طلای سبز بر اقتصاد باغ خود می باشند.

                                                                                                                         شکل 1

پوکی مغز (شکل 2) نیز از یکی از مشکلات مهم در تولید پسته است و به شدت بر کیفیت و بازارپسندی این میوه تاثیر می گذارد. این پدیده زمانی رخ می دهد که تخمدان رشد می کند و میوه تشکیل می شود، اما جنین از رشد باز می ماند. این پدیده در دو زمان رخ می دهد:

الف) تشکیل میوه و ب) پر شدن میوه.(۱) تشخیص اینکه پوکی میوه پسته در کدام مرحله رخ می دهد بسیار دشوار است. کمبود مواد غذایی، عدم گرده افشانی، بارش در طول فصل شکوفایی و کاهش آب در طول نمو دانه از دلایل ایجاد پوکی می باشند.

                                                                                                                   شکل 2

مدیریت تغذیه در باغات پسته و خصوصیات کیفی پسته:

با توجه به اهمیت پسته در صادرات لازم است که افزایش عملکرد، کیفیت و بازدهی این محصول مورد توجه قرار گیرد. یکی از دلایل کاهش عملکرد، کیفیت و بازارپسندی این محصول مربوط به تغذیه نامناسب است.

پتاسیم و پسته :

بررسی ها مشخص کرده اند که بعد از نیتروژن، پتاسیم بیشترین مقدار عنصری است که سالانه از خاک برداشت می شود و هر ساله باید کمبود این عنصر با استفاده از کوددهی جبران کرد.

تغذیه پتاسیم در حد بهینه برای حداکثرسازی عملکرد پسته و بهبود کیفیت میوه خشک ضروری است. تامین به موقع و درست پتاسیم کمک زیادی به خندان شدن پسته و کاهش پوکی دانه‌های پسته می‌نماید.

پتاسیم یک عنصر مهم برای رشد گیاه است و تاثیر زیادی بر جذب عناصر غذایی، فتوسنتز، انتقال قندها و نهایتا عملکرد دارد. یکی از نقش های پتاسیم، افزایش عملکرد و بهبود کیفیت پسته است (4). تغذیه نامتعادل پسته از عوامل مهمی است که ارتباط زیادی با زودخندانی دارد. شکاف خوردن پوسته سبز رویی میوه پسته قبل از بلوغ و برداشت، زودخندانی نام دارد (4). پژوهشگران بیان کرده اند که کمبود پتاسیم سبب زودخندانی در پسته می شود (4). همچنین محلول پاشی با سولفات پتاسیم به میزان 3 درصد سبب تاخیر در زمان خندانی پسته در رقم کله قوچی شده است، بدین ترتیب که یا درصد پسته های زودخندان کاهش یافته یا با تاخیر در زمان خندانی، قارچ ها فرصت کمتری برای تولید آفلاتوکسین داشتند(9). محلول پاشی پتاسیم در مرحله پر شدن مغز پسته سبب عدم پوکی مغز و افزایش وزن میوه شده است (10). همچنین گزارش شده است که محلول پاشی کودهای پتاسه در درختان بالغ پسته زمان تشکیل میوه باعث بهبود رشد مغز و لیگینی شدن پوسته استخوانی پسته می شود (8). همچنین کاربرد خاکی کودهای پتاسه در زمان گلدهی سبب افزایش غلظت پتاسیم برگ و بهبود کیفیت میوه از طریق افزایش وزن و درصد خندانی میوه ها می شود. استفاده از کود پتاسیم علاوه بر افزایش مقاومت گیاه، باعث انتقال مواد غذایی از برگ به میوه و افزایش رشد شده و همچنین از پوکی پسته جلوگیری می کند. نقش مثبت تغذیه پتاسیم بر عملکرد پسته با نقش آن در انتقال مواد فتوسنتزی به مغز ارتباط دارد.

کلسیم و پسته:

از بین عناصر غذایی ضروری برای گیاهان، کلسیم نقش مهمی در ساختمان سلول و رشد گیاه داشته و عمدتا در برگ ها وجود دارد و بذرها و میوه ها کلسیم کمتری دارند. مشکل اصلی کلسیم، جذب آن توسط گیاه نیست، بلکه انتقال آن در داخل گیاه است، به عبارت دیگر مقدار تبخیر و تعرق از سطح اندام های هوایی نظیر برگ و میوه، تعیین کننده مقدار جذب و موجب حرکت یون کلسیم در آوندهای چوبی به طرف اندام مورد نیاز گیاه می شوند(5). نظر به این که میزان تعرق از سطح برگ شدیدتر از سطح میوه است، بنابراین در شرایط کمبود کلسیم، مقدار کلسیمی که در اختیار میوه قرار می گیرد به مراتب کمتر از مقدار کلسیمی است که در اختیار برگ قرار می گیرد و در نتیجه ممکن است علائم کمبود کلسیم در برگ ها مشاهده نشود، در حالی که میوه و به خصوص پوست سخت آن به شدت دچار کمبود کلسیم باشد. براساس مطالعات انجام شده کلسیم کم تحرک ترین عنصر در آوندهای آبکش است. بالابودن غلظت آنیون فسفات و وجود کاتیون های نظیر Ca⁺² در شیره آوند ابکش زمینه تشکیل نمک های فسفات با حلالیت کم را فراهم می کند، که عامل کندکننده حرکت کلسیم در آوند آبکش هستند (5). بنابراین بسیاری از اختلالات فیزیولوژیکی میوه می تواند ناشی از کم تحرکی کلسیم می باشد.

بارزترین نشانه کمبود کلسیم در پسته این است که نوک میوه ها به صورت خشک سوخته و سیاه می شود (شکل 3)، اما از انتهای آن شیره خارج نمی شود. در مطالعه ای مشخص گردید محلول پاشی با کلسیم مایع سبب افزایش درصد میوه های سالم در مقایسه با شاهد گردید (12). در مطالعه دیگر نیز مشخص شد تغذیه برگی کلسیم بر روی درختان پسته در ابتدای اردیبهشت و ابتدای خرداد تاثیر معنی داری بر درصد خندانی، وزن میوه و کاهش درصد بد شکلی میوه ها داشت (11). محلول پاشی ترکیبات محتوی کلسیم قبل از اینکه اثری کمی روی محصول داشته باشند، موجب افزایش کیفیت محصول می شوند. محلول پاشی کلسیم روی صفاتی مانند وزن پسته(اونس)، درصد مغز و درصد خندانی تاثیر مثبت داشته است(5).

                                                                                                                        شکل 3

بور و پسته:

گرده افشانی برای تلقیح میوه در درختان میوه امری ضروری است. این عمل باعث تلقیح میوه و تشکیل خوشه های درست و سالم می شود. یکی از عناصر غذایی مورد احتیاج گیاه در زمان گرده افشانی بور می باشد. بدیهی است مقدار کافی بور برای تشکیل میوه ضروری و وجود این عنصر برای رشد لوله گرده لازم است. در برخی موارد، جوانه زنی دانه گرده، تنها بستگی به مقادیر کافی بور در کلاله دارد. محلول پاشی بور باعث رشد لوله گرده و وجود مواد غذایی کافی دانه گرده و افزایش زمان لقاح موثر در گیاه می گردد. وقتی بور به اندازه کافی وجود نداشته باشد، فرآیند تقسیم سلولی در تمام گیاهان دچار مشکل شده و به طور کامل انجام نمی شود.

روی و مس و پسته:

در مناطق پسته کاری ایران به دلیل وجود خاک های آهکی با PH بالا قابلیت استفاده عناصری مانند مس، روی و منگنز محدود می شود، با اینکه در بسیاری از خاک های باغ های پسته این عناصر به قدر کافی در خاک وجود دارد ولی عملا وجود PHهای بالای 5/7 باعث برور کمبود این عناصر در گیاه می شود (6). به همین دلیل محلول پاشی یکی از راهکارهای مفید جبران کمبود این عناصر است. مشکلات تغذیه ای در باغ های پسته علاوه بر کمبود شدید پتاسیم، کمبود روی و مس نیز فقر شدید مواد آلی است که خیلی از این عوامل محدودکننده، ناشی از شوربودن و PHقلیایی و درصد بالای آهک در نیم رخ بیشتر خاک ها می باشد (6).

روی و مس از عناصر غذایی کم مصرف می باشند که کمبود آنها (شکل 5) در خاک های آهکی به علت جذب سطحی بر روی رس ها و یا کربنات کلسیم شایع است. کاربرد خاکی روی زیاد موثر نیست، دلیل این امر نفوذ عمیق ریشه گیاهان و تحرک بسیار کم روی در خاک عنوان نمود (7). محلول پاشی عنصر روی برای برطرف نمودن کمبود آن موثر می باشد با این حال روی جذب شده از طریق محلول پاشی نمی تواند به سهولت در گیاه حرکت کند و لازمه آن تکرار محلول پاشی است. محلول پاشی روی و مس روش موثری در افزایش این عناصر در پسته می باشد. محلول پاشی روی و مس، دو تا سه هفته بعد از گلدهی، غلظت روی و مس برگ را افزایش و به حد کافی می رساند.

شکل 5 (بالا کمبود روی، پایین کمبود مس)

محلول پاشی روی در باغ های پسته سبب افزایش درصد خندانی می گردد(7). افزایش غلظت مس در برگها راهی برای دستیابی به عملکرد بیشتر و با کیفیت تر محصول است. کاربرد مس تاثیر مثبتی بر پارامترهای رشد پسته دارد. محلول پاشی مس در فصل پاییز توانست تعداد دانه در هر اونس را به کمترین مقدار خود برساند (7). تعداد دانه در هر اونس، نشان دهنده درشت بودن پسته در یک وزن ثابت است و یکی از مهمترین شاخص های کیفی و بازارپسندی پسته محسوب می شود. محلول پاشی عناصر مس و روی در زمان متورم شدن جوانه های گل(اواخر اسفندماه) بیشترین عملکرد را عاید کشاورزان می نماید. پارامترهای کیفی نظیر نسبت خندانی به دهن بسته بودن 25 درصد نسبت به شاهد افزایش داشت (7). همچنین درشت بودن دانه های پسته که با شاخص تعداد دانه در اونس سنجیده می شود نیز نسبت به شاهد 20 درصد افزایش داشت (7).

پیشنهاد کشاورزی دارویی حسینی

شرکت کشاورزی دارویی حسینی همراه برای رفع نیاز کشاورزان و باغداران عزیز کمپلکس های تخصصی و مورد نیاز گیاهان در تمامی مراحل رشدی را در بازار ایران از برترین برندهای دنیا فراهم کرده است.

Sequential2: این محصول امکس یک کود کامل با غلظت بالای پتاسیم است. پتاسیم عنصری ضروری در مراحل باروری و تولید محصول در گیاهان مختلف می باشد. این عنصر با تنظیم فشار اسمزی در سلول های پارانشیم گیاهان در شرایط گرما مانع از دست رفتن آب بافت ها شده و در نتیجه استقامت گیاهان را در شرایط تنش های گرمایی بالا می برد. این کود علاوه بر عناصر ماکرو، حاوی عناصر میکرو کلات شده است که در مرحله بار دهی محصول از کمبود این عناصر پیشگیری می نماید.

CalMax و CalMax Gold: عنصر کلسیم نقش کلیدی در ساختار سلولی و استحکام بافت گیاهی دارد. همچنین سبب ایجاد مکانیسم دفاعی در درختان میوه می شود. به همین سبب مصرف این کود در محصولات مختلف ضامن بهبود کیفیت بافت میوه می باشد.

Kingfol ZnCuMn: با غلظت بالایی از عناصر میکرو و باکیفیت، جهت کاربرد در برنامه های مدیریت تغذیه گیاهان طراحی شده است. با مصرف برگی این کود کمبود عناصر روی، مس و منگنز به سرعت برطرف می گردد و این عناصر نقش اساسی خود را در باروری گیاه ایفا می نمایند.

BoMo: کود کاملا محلول در آب بومو با تامین هم زمان مقدار کافی عنصر بور و مولیبدن تولید دانه های گرده ی بارور در گیاهان مختلف را ضمانت می نماید. عنصر بور در انتقال قند و ساخت مواد دیواره ی سلول ها نقش موثر دارد.

K-Super: با فراهم کردن میزان مناسبی از عناصر پتاسیم و گوگرد، منجر به بهبود مقاومت گیاه در برابر بیماری ها، آفات، سرما، خشکی و همچنین افزایش عملکرد و کیفیت محصولات می شود. پتاسیم نقش مهمی در تنظیم آب سلولی، سنتز مولکول های درشت و همچنین رشد و رنگ گیری میوه ها دارد. کمبود این عنصر در گیاه، منجر به نکروزه شدن برگ ها شده و گیاه را در معرض حمله قارچ ها قرار میدهد. گوگرد نیز در بسیاری از متابولیسم های گیاهی مانند سنتز آمینواسیدها نقش دارد و به عنوان یک عنصر غذایی مهم شناخته شده است.

منابع

1. داوری نژاد غ. عزیزی م. آخرتی م. 1387. اثر محلول پاشب برخی از عناصر غذایی بر خصوصیات کمی، کیفی و سال آوری درختان پسته. نشریه علوم باغبانی (علوم و صنایع کشاورزی). شماره 2. صفحه 10 –
2. جوادی نژاد س. عباس پور ع. اصغری ح. میرزایی مقدم ح. 1398. اثرات کود سوپر فسفات تریپل به همراه کود زیستی فسفاته بر جذب برخی عناصر غذایی و صفات رویشی نهال پسته. مجله علوم و فناوری پسته. جلد 3. شماره 6.
3. جوانشاه الف. هاشمی نسب ح. ابطحی م. اردکانی الف. طاهری الف. صابری ن. دولت آبادی ع. رنجبر ع. اکبری پور الف. 1398. بررسی رابطه اونس و عیار در چهار رقم تجاری پسته ایران. مجله علوم و فناوری ایران. جلد 4. شماره 7.
4. شول الف. اسماعیل زاده م. روستا ح. دشتی ح. 1400. بررسی کود آبیاری پتاسیم بر ویژگی های کمی و کیفی دو رقم پسته احمد آقایی و کله قوچی. مجله علوم و فناوری پسته. جلد 6. شماره 11.
5. شرافتی ع. حسینی فرد ج. کشاورز پ. 1395. اثر محلول پاشی کلسیم بر تشکیل و توسعه میوه پسته. مجله به زراعی نهال و بذر. جلد 2 -32. شماره 2.
6. محمدی ز. روستا ح. تاج آبادی پور الف. حکم ابادی ح. 1392. اثر نیتروژن، کود آلی، پتاسیم و آهن بر محصول، کیفیت میوه و غلظت عناصر غذایی برگ در پسته رقم فندقی پیوند شده بر روی پایه بادامی ریز زرند. جلد 27. شماره 2. صفحه 129 –
7. امیدی ل. مظفری و. تاج آبادی پور الف. دشتی ح. 1388. تاثیر مصرف خاکی و محلول پاشی روی و مس بر خصوصیات کمی و کیفی پسته. علوم و فنون و منابع طبیعی، علوم آب و خاک. سال 14. شماره 52.
8. Ben-Mimoun, O, Loumi, M, Ghrab, M, Latiri, K, & Hellali, R. (2004). Foliar potassium application on pistachio tree. IPI regional workshop on potassium and fertigation development in West Asia and North Africa; Rabat, Morocco, 24-28.
9. Saboory, A, Hadavi, E, & Imani, A. (2016). Foliar sprays based on malic acid, citric acid and potassium sulfate improve several qualitative and quantitative traits of pistachio nuts. XXIX International Horticultural Congress on Horticulture: Sustaining Lives, Livelihoods and Landscapes (IHC2014), 1109, 137-142.
10. Weinbaum, SA, Brown, PH, & Johnson, RS. (2002). Application of selected macronutrients (N, K) in deciduous orchards: physiological and agrotechnical perspectives. Journal of Acta Horticulturae,594, 59-64.
11. Rouhani, S. M., Samie, M., and Esmaeilizadeh, M. 2012. The effects of spring spraying of some nutrient elements and Amitraz pesticide on growth characteristics and yield of pistachio. Proceedings of the Seventh Iranian Congress of Horticultural Sciences, Isfahan, Iran (in Persian).
12. Sajadiyan, H. 2012. Study on the effects of several treatments of calcium on endocarp lesion of fruit pistachio in Akbari cultivar. Proceedings of the Seventh Iranian Congress of Horticultur Sciences, Isfahan, Iran (in Persian).