مقدمه

مرکبات گروهی از میوه های نیمه گرمسیری جهان اند که دارای ارزش اقتصادی بسیار چشمگیری می باشند، به طوری که امروزه در جهان مجموع فعالیت های کشاورزی و اقتصادی و صنعتی این گروه با عنوان صنعت مرکبات شناخته شده است ) 6(. تولید مرکبات در جهان امروز دارای اهمیت بالا و به سزائی است و یکی از منبع های بسیار مهم تولید ثروت، مبادله های تجاری و اشتغال به کار ساکنان حدود 148
کشور مرکبات خیز جهان شده است. در جهان سطح زيرکشت مرکبات بیش از 8 میلیون هکتار و تولید آن بالغ بر 112 میلیون تن است. میزان تولید مرکبات ايران بیش از 5 میلیون تن و پس از کشورهای چین و هند، رتبه سوم آسیا و ششم جهان را دارد )فائو(. با توجه به گستردگي و تنوع منطقه های كشت، رقم ها و پايه هاي مركبات، مسئله ها و مشكل های اين محصول نيز داراي گستردگي و تنوع خاصي است، به طوری که بخشی از این مسئله ها و مشكل ها به مدیریت عملیات داشت همچون تغذیه، هرس، آبیاری و مدیریت تلفیقی آفات و بیماری ها مربوط است.

شکل 1

عوامل کیفیت

عوامل کیفیت در مرکبات به دو بخش مرتبط می شود: 1. فیزیکی مانند شکل، اندازه و رنگ)شکل 2( 2. عوامل داخلی مانند طعم، غلظت قند و اسید آلی. اندازه میوه به طور معنی داری تمایل و ذائقه مصرف کننده، عملیات بسته بندی، انبارداری و قابلیت فروش در بازار را تحت تاثیر قرار می دهد. شکل به طرح ظاهری میوه اطاق می شود که این خصوصیت بیشتر توسط مصرف کننده مدنظر بوده و چنانچه میوه فاقد ویژگی های شکلی مورد نظر مصرف کننده باشد قابل فروش و پذیرفتنی نیست. رنگ نیز تحت تاثیر عوامل محیطی قرار دارد. ترکیبی از رنگدانه های مختلف چون کلروفیل، کارتنوئیدها، انتوسیانین ها و لیکوپن ها در تشکیل رنگ پوست مرکبات نقش دارند. قندهای محلول در مرکبات عمدتا از ساکارز، فروکتوز و گلوکز تشکیل شده اند، که درمیان آنها غلظت ساکارز بیشترین نسبت را به خود داده است. متابولیسم ساکارز در میوه نقش کلیدی در تجمع قندها ایفا می کند که سبب بهبود طعم و بازارپسندی محصول می گردد. اسید سیتریک ) CA ( جزء اصلی اسیدهای آلی در مرکبات است که 70 تا 90 درصد از کل اسیدهای آلی را تشکیل می دهد. این اسید آلی بر طعم و کیفیت مرکبات تأثیر می گذارد.

شکل 2

تغذیه گیاه

مرکبات یکی از محصولات میوه ای است که به طور گسترده در سراسر جهان کشت می شود و دارای خواص دارویی مهمی است و به عنوان جزء جدایی ناپذیر رژیم غذایی مورد استفاده قرار می گیرد. مدیریت کارآمد مواد مغذی پیش نیاز تولید با کیفیت مرکبات است. مدیریت یکپارچه عناصر غذایی می تواند با حفظ سلامت خاک نقش مهمی در رشد پایدار، عملکرد و کیفیت مرکبات ایفا کند.(6)

فسفر و مرکبات

فسفر یک عنصر ضروری برای رشد گیاهان، فتوسنتز، سنتز و تجزیه کربوهیدرات ها است (1). بنابراین نقش مهمی در بهبود و افزایش کیفیت میوه ایفا می کند. قند و اسید آلی عوامل مهمی برای بهبود ویژگی های مانند طعم هستند. قندها به عنوان منبع انرژی نه تنها نقش مهمی در رشد گیاه ایفا می کنند، بلکه به عنوان سیگنال هایی برای تنظیم رشد گیاه و پاسخ به تنش عمل می کنند (1). علاوه بر این، قندها عامل تعیین کننده شیرینی میوه در مرکبات هستند که عمدتاً از ساکارز، فروکتوز و گلوکز تشکیل شده اند (1). استفاده کافی و به موقع از فسفر موجب شروع تجمع قندها در مراحل اولیه رشد میوه می شود که این خود موجب پایداری قندها تا مراحل بلوغ می گردد. علاوه بر این، کابرد کود فسفر موجب افزایش غلظت ساکارز، فروکتوز و گلوکز در میوه می شود. جالب توجه است که فعالیت آنزیم‌های تجزیه‌کننده ساکارز توسط کود فسفر در مراحل اولیه رشد میوه بهبود می یابد، که نشان می‌دهد استفاده از کود فسفر باعث افزایش تجزیه ساکارز از برگ‌ها می‌شود که حاصل این تجزیه، انتقال یا جذب ساکارز از برگ ها به میوه می شود (1). به این ترتیب افزایش میزان قند ها در میوه موجب بهبود عطر و طعم محصول مرکبات می شود که تاثیر به سزایی در افزایش کیفیت و بازارپسندی دارد.

پتاسیم و مرکبات

قندها و اسید آلی میوه فاکتورهای کلیدی برای خواص حسی کیفیت میوه هستند. پتاسیم یک عنصر ماکرو ضروری است و به عنوان عنصر کیفیت نیز شناخته می شود (3). کاربرد کود پتاسیم باعث افزایش غلظت ساکارز، فروکتوز، گلوکز و سیترات میوه و نسبت کل قندهای محلول و سیترات (Citric Acid) شده و کیفیت میوه مرکبات را بهبود بخشد (2). مطالعات بیشتر نشان داد که در مراحل اولیه رشد میوه، کود پتاسیم به دلیل افزایش فعالیت آنزیم های تجزیه کننده ساکارز از جمله اینورتاز و سنتاز، نقش مهمی در تجزیه ساکارز ایفا می کند. در مقابل، در مراحل پایانی رشد میوه، کود پتاسیم به دلیل فعالیت بیشتر آنزیم‌های سنتز کننده ساکارز، نقش مهم‌تری در سنتز مجدد این قند داراست (2). نتایج فوق حاکی از آن است که افزایش فعالیت آنزیم های تجزیه کننده و سنتزکننده ساکارز ناشی از مصف کود پتاسیم منجر به بهبود متابولیسم این قند می شود و غلظت ساکارز، فروکتوز و گلوکز را در میوه افزایش می دهد (2). کود پتاسیم فعالیت آنزیم‌های سنتزکننده سیترات را نیز افزایش می دهد، که نشان می‌دهد کاربرد کود پتاسیم تجمع سیترات را نیز افزایش داد. در مرکبات، CA اسید آلی اصلی است که 70-90٪ از کل اسیدهای آلی موجود در میوه را تشکیل می دهد که تعیین کننده کیفیت طعم میوه است. کود پتاسیم باعث بهبود تجمع قند و سیترات محلول در مرکبات می شود (4) که این خود سبب بهبود کیفیت و بازارپسندی محصول مرکبات می گردد.

کلسیم و مرکبات

ترکیدگی قبل از برداشت (شکل 3) میوه نابه سامانی فیزیولوژی است که موجب کاهش میوه های سالم و بازارپسند تولیده شده در مرکبات می شود. بررسی نشان داده است بخش قابل توجهی از نابه سامانی فیزیولوژی مربوط به میوه ها از جمله ترکیدگی قبل از برداشت مربوط به پایین بودن محتوای کلسیم است (4). کلسیم عنصری موثر در تشکیل دیواره سلولی و دخیل در بخش قابل توجهی از ویژگی های مکانیکی بافت های گیاهی بوده و می تواند نقش مهمی در کنترل ترکیدگی قبل از برداشت داشته باشد. همچنین نقش کلسیم در رشد، عملکرد و کیفیت میـوه مرکبات توسط بسیاري از پژوهشگران گزارش شده است (6-4). محلولپاشی این عنصر به عنوان راهکاری مناسب برای دستیابی به اثرات مثبت کلسیم در کاهش شدت ترکیدگی توصیه شده است. براساس نتایج پژوهش های انجام شده، بخش اعظم کلسیم با اجزای دیواره سلولی و تیغه میانی می تواند ساز و کار مناسبی برای افزایش سفتی بافت میوه و عمر انباری بالاتر در میوه های تیمارشده با محلول های کلسیمی باشد (4). در مطالعات مختلف نتایج محلولپاشی کلسیم در مراحل کلیدي فنولوژي نشان داد که بیشترین عملکرد، سایز و وزن میوه از تیمارهاي محلولپاشی پس از تشکیل میوه و قبل از ریزش فیزیولوژیک (ریزش تابستانه) حاصل شد. همچنین بیشترین اندازه میوه و ویتامین ث از تیمارهاي محلولپاشی کلسیم پس از تشکیل میوه و قبل از ریزش فیزیولوژیک میوه به دست آمده است (6-4). بطور کلی کاربرد ترکیبات کلسیمی در مقایسه با بخش های شاهد نشان دهنده افزایش قابل توجه مقادیر ویتامین ث و حجم آب میوه و همچنین افزایش وزن میوه گردید.

شکل 3

بور و مرکبات

بور یکی دیگر از عناصر ریزمغذی و مهم در نمو دیواره سلولی و هم چنین فرآیندهای تقسیم سلولی، توسعه آوندهای آبکشی، انتقال قندها، سوخت و ساز نیتروژن و فسفر و همچنین جذب نمک هاست (5). بسیاری ویژگی های میوه مانند ضخامت پوست و صفات فیزیکی کوتیکول و همچنین تعداد لایه های هیپودرمی و نیز شکل و اندازه میوه که همگی در تعیین شدت ترکیدگی میوه ها موثرند، تحت تاثیر محتوای این عنصر قرار دارند و لذت کمبود بور می تواند نقش مهمی در افزایش شدت ترکیدگی میوه قبل از برداشت داشته باشد.  در بررسی منابع موجود می توان اثر معنی دار محلول پاشی کوده حاوی بور را در کاهش شدت ترکیدگی میوه ها حاصل از نقش بور در ساخته شدن دیواره سلولی میوه ها، برقزاری پیوند با اجزای تشکیل دهنده این دیواره که باعث حفظ یکپارچگی آن می شود و همچنین بالابردن انعطاف پذیری پوست میوه ها دانست (5 و 6).

روی و مرکبات

مرکبات یکی از محصولات حساس به کمبود روي می باشد. کمبود روي ابتدا در برگ هاي جوانتر و با کلروز بین رگبرگ ها شروع می شود و به دنبال آن رشد شاخه هاي جوان بشدت کاهش می یابد و در بیشتر درختان میوه کمبود روي با علامتی به نام کچلی مشهود است (7). درختان مرکباتی که مبتلا به کمبود روي هستند داراي میوه هاي صاف، رنگ روشن و همچنین مغز میوه هاي خشک هستند و مصرف روي در این درختان باعث افزایش مقدار اسید و ویتامین ث در واحد وزن میوه می شود (7). محلول پاشی درختان پرتقال واشنگتن ناول با روي نشان داد که عملکرد محصول نسبت به شاهد افزایش دارد و همچنین موجب کاهش ریزش میوه و بهبود کیفیت میوه شدند. در آزمایشی دیگر نتایج محلولپاشی درختان پرتقال با روي قبل از تشکیل گل، در مرحله گل دهی کامل و در مرحله توسعه میوه هاي جوان نشان داد که رشد لوله گرده 7/85 درصد بیشتر از شاهد بود و در نتیجه تشکیل میوه افزایش یافت. همچنین میزان قند میوه و رنگ پوست آن بهبود و چین و چروك آن نیزکاهش یافت (7).

آهن و مرکبات

کمبود آهن در مرکبات اغلب در خاک های آهکی در آب و هوای نیمه خشک مشاهده می شود، زیرا PH بالا نه تنها غلظت آهن موجود در خاک را کاهش می دهد، بلکه بر تحرک آهن در ریشه درختان مرکبات نیز تأثیر می گذراد (8). آهن تولید کلروفیل را کاتالیز می کند و در برخی از سیستم های آنزیمی تنفسی و فتوسنتزی نقش دارد. کمبود آهن رشد رویشی و تشکیل جوانه های گل را مهار می کند و بر تعداد جوانه ها و مجموعه میوه های مرکبات در خاک های آهکی تأثیر می گذارد (8). کلات آهن (EDDHA) به عنوان یکی از موثرترین منابع آهن برای اصلاح کمبود آهن در خاک های آهکی شناخته شده است. کاربرد خاک یا محلول پاشی Fe-EDDHA منجر به افزایش سریع کلروفیل برگ شده و هم موجب افزایش قابل ملاحظه اندازه میوه و هم عملکرد درختان مرکبات می شود (8).

پیشنهاد کشاورزی دارویی حسینی

شرکت کشاورزی دارویی حسینی همواره با اهمیت دادن به سلامت انسان ها و گیاهان بهترین محصولات دنیا از بهترین برند ها را برای کشاورزان و مردم ایران زمین مهیا کرده است. بنابراین پیشنهاد کشاورزی دارویی حسینی برای افزایش کیفیت و بازارپسندی محصول مرکبات کودهایی چون

CaB 15:3: حاوی عناصری چون کلسیم و بور بوده و سبب افزایش استحکام بافت میوه، بالابردن عمر انبارمانی، پیشگیری از بیماری های فیزیولوژیک ترکیدگی میوه می گردد.

CalMax Ultera: عنصر کلسیم نقش کلیدی در ساختار سلولی و استحکام بافت گیاهی دارد. همچنین سبب ایجاد مکانیسم دفاعی در درختان میوه می شود. به همین سبب مصرف این کود در محصولات مختلف ضامن بهبود کیفیت بافت میوه می باشد.

Quad14: یک سوسپانسیون حاوی کلسیم محلول در آب همراه با فسفیت پتاسیم و نیتروژن است. از آنجا که در این محصول فسفیت موجود است، جذب و اختلاط پذیری کلسیم در گیاه بهبود یافته است.

Sequential1: فسفر در مراحل اولیه ی رشد رویشی و تولید ریشه های جوان جهت افزایش جذب نقش مهمی دارد. این عنصر برای عملکردهای متعدد در گیاه از جمله تولید انرژی، تولید و انتقال قندها بسیار حائز اهمیت است به همین سبب کاربرد کود سکوئنشیال 1 با میزان بالای فسفر در کنار دیگر عناصر ماکرو و میکرو در مرکبات توصیه می شود.

Sequential2: پتاسیم نقش مهمی در تنظیم آب سلولی، سنتز مولکول های درشت و همچنین رشد و رنگ گیری میوه ها دارد. همان گونه که ذکر شد استفاده از پتاسیم منجر به تولید و تجمع قندها و همچنین سیترات محلول در مرکبات می شود که منجر به بهبود طعم و کیفیت محصول می گردد.

Kingfol Zinc: عنصر روی با اهمیت بالایی که در تولید آنزیم ها، هورمون های گلدهی و تولید جوانه دارد، از مهمترین عناصر میکرو برای تمام گیاهان است. استفاده از این کود در باغ انگور منجر به افزایش وزن خوشه، قطر حبه، میزان مواد جامد محلول در محصول می گردد.

Foliar FenFeed: پیشگیری و رفع سریع کمبود عنصر آهن با کود فن فید امکس. این کود منبعی غنی از آهن کلات شده با عامل EDTA اســت.استفاده به موقع از این کود منجر به بهبود واکنش های فتوسنتزی و در نهایت افزایش جوانه زنی و باروری گیاه می گردد.

1. Wu, S., Li, M., Zhang, C., Tan, Q., Yang, X., Sun, X., Pan, Z., Deng, X. and Hu, C., 2021. Effects of phosphorus on fruit soluble sugar and citric acid accumulations in citrus. Plant Physiology and Biochemistry, 160, pp.73-81.
2. Wu, S., Zhang, C., Li, M., Tan, Q., Sun, X., Pan, Z., Deng, X. and Hu, C., 2021. Effects of potassium on fruit soluble sugar and citrate accumulations in Cara Cara navel orange (Citrus sinensis L. Osbeck). Scientia Horticulturae, 283, p.110057.
3. Almadiy, A.A., Shaban, A.E., Ibrahim, A.M., Balhareth, S.M., El-Gioushy, S.F. and Khater, E.S.G., 2023. Partially substituting chemical NPK fertilizers and their impact on Eureka lemon trees (Citrus limon L. Burm) productivity and fruit quality. Scientific Reports, 13(1), p.10506.
4. Nirmala, F.D., 2019. Application of K, Ca, and Mg on peel thickness and fruit cracking incidence of citrus. Russian Journal of Agricultural and Socio-Economic Sciences, 87(3), pp.45-56.
5. Ghanbarpour, E., Rezaei, M. and Lawson, S., 2019. Reduction of Cracking in Pomegranate Fruit After Foliar Application of Humic Acid, Calcium-boron and Kaolin During Water Stress. Erwerbs-obstbau, 61(1).
6. Juan, L.I. and Jiezhong, C.H.E.N., 2017. Citrus fruit-cracking: causes and occurrence. Horticultural Plant Journal, 3(6), pp.255-260.
7. Asadi Kangarshahi , A. , M. Mahmoodi and N. Akhlaghi, 2002. Trends of used chemical fertilizers and its consequences in Mazandaran , Iran. 3 rd. International Symposium onSustainable Agro – enviroment Systems : New Technologies and Applications. Cairo, Egypt.
8. Zhang, Y., Hu, C.X., Tan, Q.L., Zheng, C.S., Gui, H.P., Zeng, W.N., Sun, X.C. and Zhao, X.H., 2014. Plant nutrition status, yield and quality of satsuma mandarin (Citrus unshiu Marc.) under soil application of Fe-EDDHA and combination with zinc and manganese in calcareous soil. Scientia Horticulturae, 174, pp.46-53.